I have a book of buildings from 25,000 BC. These are huts built out of mammoth bones. These buildings were beautifully made, from the bones of the body into shelter.
Ben Nicholson, kunstenaar, 1894-1982

Shelter. Hutten, tenten en andere schuilplaatsen in en rondom Kasteel het Nijenhuis

Met de versterkte muren en slotgracht is een burcht als Kasteel het Nijenhuis bij uitstek een plek die je associeert met geborgenheid. Bewoners en omwonenden trokken zich er in terug tijdens onvoorspelbare gevechten. Een burcht betekent dan ook letterlijk verbergen. Alhoewel Kasteel het Nijenhuis tegen de hedendaagse geweldsmethodes weinig weerstand zou kunnen bieden, is het een mooi symbool voor de eeuwenoude zoektocht naar en het wezenlijke belang van beschutting. Een geschikte locatie dus voor een tentoonstelling met als onderwerp Shelter.

De hele zomer is er bij Museum de Fundatie werk van verschillende kunstenaars te zien die zich door het thema 'schuilplaats' hebben laten inspireren of die geselecteerd zijn op een persoonlijke of symbolische interpretatie van het thema. De schuilplaats bestaat niet alleen als noodzakelijk onderdak voor de vluchteling of de dakloze om hen te beschermen tegen geweld en de elementen. Ook voor mensen met een dak boven hun hoofd in een volkomen veilige omgeving hebben soms behoefte aan een toevluchtsoord om weg te kruipen voor de alledaagse werkelijkheid, tegen priemende blikken en hoge verwachtingen.

De uiteenlopende functies en vormen van shelters worden door de werken in de tentoonstelling vertegenwoordigd. Zo zien we de schrijnende dagelijkse realiteit van de vluchtelingen in Calais in de foto's van documentaire fotograaf Henk Wildschut, maar ook de door Alrik Koudenburg ontwikkelde boomtent waarin weggekropen kan worden voor de relatieve luxe van de dagelijkse beslommeringen als werk en andere verplichtingen.

De tentvorm lijkt een soort oervorm voor de shelter te zijn. In de muurtekening van Tomas Schats smelt deze herkenbare vorm samen met een huis. Door het gespannen canvas en de scheerlijnen valt eerst vooral de tentvorm op. Pas als je beter kijkt, merk je op dat er een deur en een raam aan de voorkant van een tent ongebruikelijk is. Het tentje van Maria Roosen lijkt helemaal geen bescherming te kunnen bieden; de glassculpturen die bijna willekeurig om een klein oranje tentje gestrooid lijken te zijn, versterken de kwetsbaarheid van de situatie; zowel tent als glas lijken niet tegen heel veel bestand.

Er zijn een aantal kenmerken waaraan een huis, een toevluchtsoord zou moeten voldoen, en een van de belangrijkste is misschien wel dat je er op z'n minst in kunt. Dat geldt niet voor de latexrubberen tent van Tom Claassen. Door de cartoon-achtige vorm en de warme kleuren geeft de tent je een welkom gevoel, maar niets is minder waar; hij is volledig gesloten. De 'Binnenstebuitengekeerde tent' Cornelius Rogge, ook een archetype van de tentvorm, biedt de toeschouwer om dezelfde reden geen daadwerkelijke fysieke bescherming. Omdat het om een omgekeerde tent gaat, de binnenkant zit aan de buitenkant, is het juist een symbool voor bescherming van de hele wereld geworden.

Een tentoonstelling getiteld Shelter bevat onvermijdelijk geëngageerd werk, zoals de 'Refuge Wear Habitent' van de in Parijs wonende kunstenares Lucy Orta. Zij combineerde architectuur, mode en sociaal-activisme en het resultaat zijn draagbare tenten en slaapzakken, ontworpen voor daklozen en slachtoffers van (natuur)rampen. Alicia Framis ontwierp verschillende Billboard houses. Ook de in Indonesië wonende kunstenares Mella Jaarsma maakt shelters die als een kostuum gedragen kunnen worden. Jaarsma: "Onze lagen van huid en kleding, die we dragen als een huis, een façade waar we uit te voorschijn kunnen kruipen of ons in kunnen verschuilen." Rosalie Monod de Froideville maakte van dekens individuele en op maat gemaakte 'Hideways' en ook Berlinde de Bruyckere gebruikt de deken als een symbool van warmte en beschutting. In haar dekenhuizen bedekken zij het kille, metalen geraamte.

Dat een shelter niet alleen geassocieerd wordt met warmte en geborgenheid, maar ook een beklemmende vorm aan kan nemen, wordt volgens De Bruyckere ook door de deken gesymboliseerd; te veel dekens werkt verstikkend. Zo is het ook met de huiskamerserie van Marjan Teeuwen; de overweldigend grote foto's van volgepropte interieurs zijn benauwend. Atelier van Lieshouts 'Sensory Deprivation Chamber' lijkt de ultieme plek voor individuele afzondering; heerlijk warm genesteld in het warme schapenvachtje trek je de deur dicht en volledige duisternis zal je omringen. Het slot zit echter aan de buitenkant, waardoor ook hierbij het gevoel van bescherming razendsnel om kan slaan in gevoelens van paniek.

Bescherming en beklemming, het ligt dichtbij elkaar. Opvallend is dat het bouwen van een huis tot de oerdriften van de mens lijkt te horen. Het roept het ultieme gevoel van vrijheid en zelfstandigheid op je eigen huis te kunnen ontwerpen, bouwen en het liefst ook nog overal en altijd mee te kunnen nemen. De schaal van het werk maakt eigenlijk niet uit. De kleine wandobjecten die Marinda Veeneman van afvalmateriaal samenstelde, geven de toeschouwer het idee van doordachte architectonische bouwsels die de toekomstige bewoners een beschermd gevoel zullen geven. Miguel Peres dos Santos timmerde een houten huisje en Nanda Runge & Annemieke Fanoy van 'Atelier Trailer' bouwden een atelier in de vorm van een minicaravan. In Rob Voermans 'shelter' is een gehele auto verwerkt; voor velen een dagelijkse, individuele overbruggingsshelter. Alleen staat deze auto wel op z'n kop en is er met sloophout en gekleurd glas een bouwwerk ontstaan met een uitstraling uit de Romantiek, de tijd van tuinsieraden en follies. Een mooie verwijzing naar het tuinsieraad van Adolf Carel Bentinck, oud-bewoner van Kasteel het Nijenhuis die rond 1800 in het bos een rustiek hutje van stronken heeft laten neerzetten. Ter gelegenheid van de tentoonstelling zal op de locatie van het inmiddels verdwenen hutje de plattegrond terug te vinden zijn.

Vijf kunstenaars hebben speciaal voor Shelter op het thema geïnspireerd werk gemaakt. De Enschedese kunstenares Petra Groen, zelf ontheemd door de vuurwerkramp, ontwierp een tent, Pjotr Muller maakte van sloophout een shelter en Dirk van Lieshout bouwde, eveneens van sloophout, in het bos rondom het kasteel een boomhut. Wouter Klein Velderman maakte een buiteninstallatie en de Armeense kunstenaar Karen Sargysan maakt een installatie in de bibliotheek van het kasteel.